विद्यार्थीहरुको सिकाइमा प्रयोगात्मक कार्यशालाको अभ्यास: ‘सुन्दर विद्यालय’ परियोजनाको नतिजा

काठमाडौँ । काठमाडौँ महानगरपालिकाभित्रका सार्वजनिक विद्यालयका शौचालयहरु अहिले टिलिक्क भएका छन् । शौचालयसँगै विद्यालयमा भएका भान्छा कोठाहरु पनि सफा भएका छन् । विद्यालयका शौचालयमा गाढा फोहर जम्मा भएको, दुर्गन्धित भएको, भान्छा कोठामा चिल्लो भएको अवस्था थियो । यो अवस्थाले वालवालिकाको वातावरणीय चेत र वातावरणीय सिकाइमा असर पर्ने भएपछि महानगरपालिकाले सूचकसहितको अनुदान रकम उपलब्ध गराएर ‘हरित विद्यालय’ कार्यक्रम सञ्चालन गरेपछि विद्यालयको स्वच्छता र सरसफाइ तुलना योग्य अवस्थामा रुपान्तरण भएको हो ।

वातावरण, स्वच्छता र सरसफाइका विषय बुझाउन व्यवहारिक र प्रयोगात्मक क्रियाकलाप सञ्चालन गर्ने उद्देश्य राखेर महानगरपालिकाले कार्यक्रम कार्यान्वयनमा ल्याएको हो ।

कार्यक्रममा ‘वालवालिका र वातावरण – वावा’ उपसमूहको नेतृत्वमा विद्यार्थीहरुले वातावरणीय सुधार, व्यवस्थापन र संरक्षणमा व्यवहारिक ज्ञान र सिप प्राप्त गर्छन् । विद्यालय परिसर कलात्मक तथा हरियाली बनाउँछन् । सफा र स्वच्छ बनाउँछन् । कार्यक्रमबाट अपेक्षित दीर्घकालीन नतिजा हो ।

यो अवस्थाले विद्यार्थीहरुमा स्वच्छता, सरसफाइ, वातावरण तथा प्राकृतिक सुन्दरताको गहिराइ बुझ्न प्रयोगात्मक कार्यशालाको अभ्यासमा अभ्यस्त हुन थालेका छन् ।

शैक्षिक सत्र २०८० बाट कार्यान्वयनमा आएको परियोजनाबाट महसुस योग्य नतिजा प्राप्त हुन थालेका छन् । नतिजाका बारेमा प्रतिक्रिया दिँदै सहरी योजना आयोगका सदस्य इञ्जिनियर शैलेन्द्र झा भन्नुहुन्छ, ‘विद्यार्थीहरूमा श्रमप्रति सकारात्मक धारणाको विकास भएको छ । आफू बसेको वातावरणको बारेमा बुझ्न, घर विद्यालय तथा समुदायको वातावरणलाई स्वच्छ बनाउने ज्ञान र सिप कुशलता प्राप्त भएको छ ।’ यसप्रकारको ज्ञान दिन सञ्चालित क्रियाकलापका बारेमा जानकारी दिँदै उहाँ थप्नुहुन्छ, ‘कक्षाकोठा, शौचालय, भान्छा, प्राङ्गण, विद्यालय परिसर सरसफाई गर्ने, विद्यालयमा रहेको बगैँचाका बिरुवाहरू गोडमेल गर्ने तथा समुदायमा रहेका सार्वजनिक बाटो, धारा, मठ मन्दिरको स्वच्छता, सरसफाइ र हरियालीका लागि विद्यार्थीहरु सहभागी भएर काम गरेका थिए ।’

यसका लागि हरेक विद्यालयमा वातावरण र वालवालिका (वावा) उपसमूह गठन गरिएको छ । शैक्षिक सत्र २०८० मा कक्षा ४ देखि ८ सम्मका २ हजार ५७० विद्यार्थी यस उपसमूहमा संलग्न थिए । उपसमूहको नेतृत्वमा हरेक शुक्रबार सरसफाइका लागि १ घण्टा श्रमदान हुन्छ । उनीहरुले विद्यालय परिवारमा भएका प्रधानाध्यापक, शिक्षक, अन्य उपसमूहका विद्यार्थी, अभिभावक समेतलाई श्रमदान कार्यक्रममा सहभागी गराउने गरेका छन् ।

कार्यक्रमको थालनी र अभ्यास
सुन्दर विद्यालय कार्यक्रमको मोडालिटी तयार गर्न महानगरले साझेदारहरुसँगको सहकार्यमा विद्यालयको अवस्था अध्ययन गरेको थियो । अध्ययनको मूल्याङ्कन प्रतिवेदन मंसिर महिनामा तयार भयो ।

परियोजनाका बारेमा सरोकारवाला व्यक्ति तथा पदाधिकारीलाई जानकारी दिन, प्रधानाध्यापक, शिक्षक प्रतिनिधि, बिद्यार्थी प्रतिनिधि (बाबा उपसमुहका अध्यक्ष), बिद्यालय ब्यबस्थापन समितिका प्रतिनिधि, अभिभावकका प्रतिनिधिलाई विद्यालयको क्लस्टर बनाएर अभिभुखीकरण कार्यक्रम सञ्चालन गरियो । यसपछि कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने सूचक बनाएर पहिलो किस्तामा बजेट पठाइयो ।

यसको संरचना र ढाँचाको नमूना देखाउन शिक्षा विभागले वातावरण व्यवस्थापन विभागसहित साझेदारसँगको समन्वयमा वडा नं. १२ को सरस्वती निकेतन माध्यमिक विद्यालयमा सौन्दर्यीकरण श्रमदान कार्यक्रम आयोजना गरियो । फागुन ११ गते सुरु भएको यो कार्यक्रम त्यस पछिका दिनमा हरेक विद्यालयमा भएका बाबा उपसमूहको नेतृत्वमा हरेक शुक्रबार सरसफाइका लागि कयौं घण्टा श्रमदान भयो ।

श्रमदान संस्कार बिस्तार हुँदै गयो । यसबाट विद्यालयहरु हरियाली र कलात्मक देखिन थाले । सामुदायिक विद्यालय सुन्दर बनाउन सकिन्छ भन्ने सन्देश प्रवाह हुन थाल्यो । सोचमा परिवर्तन आउन थाल्यो ।

अहिले सामुदायिक विद्यालयका परिसरमा विरुवा हुर्किरहेका छन् । गमलामा फूल रोपिएका छन् । भित्ताहरुमा कलात्मक चित्र र आकृति कोरिएका छन् । कक्षा कोठा, भान्छा कोठा, शौचालय सफा र दुर्गन्धरहित छन् ।

महानगरपालिकाले यसका लागि के गर्यो ?
सुन्दर र हरित विद्यालय निर्माण गर्न महानगरपालिकाले विद्यालयको आवश्यकता, विद्यार्थीको संख्याजस्ता सूचकका आधारमा खर्च गर्नु पर्ने शीर्षक पहिचान ग¥यो । ती शीर्षकमा काम गर्नका लागि अनुमानित खर्च तयार ग¥यो । यसका आधारमा एउटा विद्यालयलाई ३ किस्तामा न्यूनतम ३ लाख ६० हजार रुपैयाँदेखि अधिकतम् १२ लाख रुपैयाँसम्म उपलब्ध गराएको थियो ।

यसरी उपलब्ध गराइएको रकम खर्च गर्ने शीर्षक पनि रकम निकासासँगै पठाइएको थियो । यो रकमबाट शौचालयको सरसफाइ तथा विद्यालय सरसफाइ र सुन्दरताका लागि औजार, उपकरण तथा सामग्री (गोडमेल गर्ने साधन, गमला, विरुवा, माटो, मल, पञ्जा, फोहर वर्गीकरण गर्ने बिन, मास्क), अभिमुखीकरण र प्रयोगात्मक कार्यशाला, अनुगमन मूल्याङ्कन, प्रतिवेदन तथा रिपोर्टिङ्, साझेदारसँगको सहकार्य लगायत खर्चका शीर्षक थिए ।

यससँगै विद्यालयलाई आवश्यक पर्ने विज्ञसहित जनशक्ति उपलब्ध गराइएको थियो ।
कार्यक्रम सञ्चालन गर्न युएसएआइडी, इन्भारोमेन्ट एण्ड पब्लिक हेल्थ अर्गनाइजेसन (एन्फो), वर्ड कन्जरभेसन नेपाल, वाटर इन्भारोमेन्ट एण्ड रिक्स एजुकेसन, वाइल्ड लाइफ कन्जरभेसन नेपाल, क्लिन अप नेपाल, ल्याण्ड आवर फ्युचर, एकीकृत सहरी विकास केन्द्रलगायत साझेदारले सघाइ रहेका छन् । उनीहरुको भूमिका विद्यालयका जनशक्तिको क्षमता विकास र समुदाय परिचालनमा धेरै छ ।

सरसफाइका क्षेत्रमा काम गर्न तथा स्वच्छता कायम गराउन यस अघि बसेको छाप सबैभन्दा ठूलो बाधक रहेको झाको अनुभव छ । अहिले सञ्चालन भएको कार्यक्रमले परम्परागत मानसिकतामा परिवर्तन गरेर नयाँ स्वरुपमा आकार प्रदान गर्नेछ । यस्तै स्वामित्व सिर्जना गर्नेछ । उहाँको विश्वाश छ ।

सहरी स्वयमसेवक
महानगरपालिकामा १४० जना सिटी भोलेन्टियर (सहरी स्वयमसेवक) ले काम गरिरहेका छन् । यो २४ हप्ताका लागि जोडिएका स्वयमसेवकहरुले हप्तामा २ दिन समय दिने गरेका छन् । यस कार्यक्रमअन्तर्गत १ सय जना बाबा (बालबालिका र वातावरण) स्वयमसेवक र ४० जना सम्युवा (सम्पदामा युवा र बालबालिका) कार्यक्रमका लागि हुन् । उनीहरु जुन शीर्षकअन्तर्गत भए पनि सामुदायिक विद्यालयको स्तरउन्नतिका लागि काम गरिरहेका छन् ।